Duchowość franciszkańska to jedna z wielu duchowości ewangelicznych powstałych na przestrzeni dwóch tysięcy lat chrześcijaństwa. Zrodziła się z konkretnej potrzeby, kiedy to św. Franciszek z Asyżu odczytał wolę Bożą wobec siebie i powoli formującej się wokół niego grupy współtowarzyszy.
Dariusz Kasprzak OFMCap
Czym jest duchowość chrześcijańska, a w jej kontekście czym jest duchowość franciszkańska?
Duchowość chrześcijańska to forma bycia świadkiem Chrystusa i wprowadzania Ewangelii w życie swoje i innych. Realizuje się ona poprzez osobisty charyzmat założyciela – szczególnego świadka miłości Boga do ludzi – który jest przekazywany innym osobom uczestniczącym w jego duchu. Sam charyzmat należy tutaj rozumieć jako szczególną łaskę wybrania przez Boga, która ma zawsze znaczenie dobra duchowego przeznaczonego dla całej wspólnoty. „Różne duchowości chrześcijańskie uczestniczą w żywej tradycji modlitwy i są niezbędnymi przewodnikami dla wiernych. W swojej bogatej różnorodności rozszczepiają one czyste i jedyne światło Ducha Świętego” (Katechizm Kościoła Katolickiego, 2684).Duchowość franciszkańska zaś to jedna z wielu duchowości ewangelicznych powstałych na przestrzeni dwóch tysięcy lat chrześcijaństwa. Zrodziła się z konkretnej potrzeby, kiedy to św. Franciszek z Asyżu odczytał wolę Bożą wobec siebie i powoli formującej się wokół niego grupy współtowarzyszy.
Jakie elementy są charakterystyczne dla duchowości franciszkańskiej?
Jest ich bardzo wiele, ale zasadnicze to: poddanie Kościołowi (łac. ordo), duch braterstwa (łac. fraternitas) oraz duch małości (łac. minoritas). Te trzy elementy pojawiają się już w nazwie: Zakon Braci Mniejszych (Ordo Fratrum Minorum). Owe fundamentalne cechy są najlepiej widoczne w konkretnym życiu braci i sióstr św. Franciszka i św. Klary, a szczególnie w osobach samych założycieli, jak i w szeregach świętych, błogosławionych i zmarłych w opinii świętości franciszkanów i franciszkanek.
Oprócz wymienionych fundamentów duchowości franciszkańskiej odnajdujemy w niej także wiele wartości pośrednich (nie mniej ważnych): pokutę za grzechy własne i cudze, ewangeliczną radość z bycia świadkiem Chrystusa zmartwychwstałego, otwarcie na potrzeby Kościoła – szczególnie dyspozycyjność wobec potrzeb ewangelizacyjnych i misyjnych, umiłowanie ducha ubóstwa materialnego i poprzestawanie na tym, co konieczne. Można wymienić jeszcze wiele innych cech, ale już podane wyżej ujmują w miarę całościowo to, co najważniejsze w duchowości franciszkańskiej.
Jak ma się duchowość franciszkańska do św. Franciszka z Asyżu?
Duchowość franciszkańska jest najlepiej widoczna w osobie założyciela Zakonu Braci Mniejszych, w św. Franciszku z Asyżu. Przyjrzyjmy się zatem jak on rozumiał swoje powołanie. Jest to konieczne, by lepiej zrozumieć duchowość franciszkańską w ogóle.
Dla Franciszka nawrócenie, zainspirowane przez Ducha Pańskiego, było od początku życiem pokuty i doprowadziło swawolnego młodzieńca do rozpoznania, że przede wszystkim jest grzesznikiem. Dzięki tej świadomości Franciszek odkrył w drugim człowieku brata. Co więcej, świadomość własnej grzeszności i małości stopniowo się pogłębiała, aż do momentu rozpoznania w Chrystusie brata. Kolejnym etapem było odkrycie w Ewangelii programu życia. To podstawa duchowości franciszkańskiej, bowiem polega ona przede wszystkim na życiu Ewangelią. Franciszek tak o tym pisał: „Gdy Pan dał mi braci, nikt mi nie wskazywał, co mam czynić, lecz sam Najwyższy objawił mi, że powinienem żyć według Ewangelii świętej” (Testament św. Franciszka, 14). Z realizacji Ewangelii pojawiają się, jako pierwsze owoce nawrócenia, cechy charakterystyczne u Braci Mniejszych oraz Ubogich Sióstr: pokuta, pojednanie z sobą i ludźmi, trwanie w postawie ciągłego nawrócenia do Pana.
Realizacja Ewangelii staje się dla Franciszka formą życia, pozwalającą odkrywać coraz bardziej Chrystusa w tajemnicy Jego uniżenia, wyzutego ze swoich boskich uprawnień, poddanego ubóstwu i cierpieniu. Franciszek dobrze rozpoznaje tę tajemnicę wyniszczenia i uniżenia Chrystusa i ciągle ją kontempluje. Rozpoznaje w Zbawicielu zarówno boską, jak i ludzką naturę. Często używa wyrażenia „prawdziwy Bóg i prawdziwy Człowiek”, które jest jednocześnie wyznaniem wiary i odpowiedzią na herezje.
Chrystus jest dla Franciszka najpierw Synem Boga Najwyższego, Zbawicielem i Wyzwolicielem posłanym przez Ojca, Mądrością Ojca, Jego Słowem, Panem, Mistrzem, Drogą, Prawdą i Życiem, Światłem i Mocą. Powyższe pojęcia, jak zauważają znawcy franciszkanizmu, zostają wiernie przejęte przez św. Klarę.
Rozpoznanie Chrystusa jako Pana i Mistrza, a Ewangelii jako formy życia, owocuje u Franciszka konsekwentnym wyborem pójścia za Chrystusem. Dlatego w pierwszych słowach zatwierdzonej Reguły czytamy: „Reguła i życie braci mniejszych polega na zachowywaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa przez życie w posłuszeństwie, bez własności i w czystości”. Franciszek i jego bracia naśladują w pierwszym rzędzie Chrystusa poprzez zachowywanie Ewangelii, która staje się stylem ich życia. Przez jej wcielanie bracia wstępują w ślady Chrystusa i są Jego czytelnymi świadkami. Wyrazem bycia świadkiem Chrystusa i świadomego przyjęcia wezwania do urzeczywistniania Królestwa Bożego jest realizacja rad ewangelicznych: posłuszeństwa, ubóstwa, czystości. Swoim życiem – posłusznym, ubogim i czystym – bracia głoszą, iż Chrystus naprawdę zmartwychwstał i powołuje wszystkich do siebie.
Nawrócenie – Ewangelia – Chrystus – bycie szczególnym świadkiem Chrystusa: tak schematycznie można przedstawić drogę, po której kroczył Franciszek i do jakiej wzywa tych, którzy chcą realizować tę formę życia ewangelicznego. By coraz bardziej przemieniać się według woli Bożej, Franciszek medytował ciągle Pismo Święte, a jego rozumienie Biblii zadziwiało jemu współczesnych – Biedaczyna z Asyżu był bowiem człowiekiem słabo wykształconym w teologii i ówczesnej egzegezie.
Rozumienie Pisma Świętego, jakim się odznaczał, było przede wszystkim doświadczeniem Chrystusa – Słowa Ojca. W kontemplacji Biblii rzeczą bardzo ważną było dla Franciszka rozeznawanie Ducha Pana. Poverello (Biedaczyna) nie kierował się chciwością lub ambicją, ale zachęcał wszystkich, aby wnikali w orędzie życia zamknięte w boskich pismach i z niego czynili normę postępowania, ponieważ słowa Pana są „duchem i życiem” (1 Reguła 22,39). Z rozeznawania Ducha Pańskiego poprzez medytację Pisma i doświadczenie życiowe Franciszek doszedł do normy, którą stanowi najczęściej cytowany przez niego fragment Biblii: „Wszystko, co chcecie, aby wam ludzie czynili, wy im czyńcie” (Mt 7,12). To podstawowa zasada, jaką Franciszek stosuje, odnosząc się do innych ludzi.
Człowiek-brat zaprowadził Franciszka do odkrycia Chrystusa. Natomiast Chrystus-brat zaprowadził go do odkrycia Boga Ojca. Franciszek słowo Ojciec odnosił przede wszystkim do Boga – Pierwszej Osoby Trójcy Świętej. Bóg był dla niego źródłem wszelkiego dobra, jedynym dobrem, co więcej, każde dobro w nas powinno powrócić do źródła dobra, gdyż to Bóg czyni wszelkie dobro w nas i przez nas w naszych braciach. Ponieważ wszystko jest darem Boga, Bóg stał się dla Franciszka największym Dobroczyńcą, Wielkim Jałmużnikiem który „daje obficie i z dobrocią wszystkim, godnym i niegodnym” (2 List do kustoszów).
Odpowiedzią człowieka na tak rozpoznaną dobroć Boga-Dawcy winna być wdzięczność. Franciszek, co możemy zauważyć w jego pismach, ciągle dziękuje Bogu. Jest wdzięczny przede wszystkim za fakt, że Bóg jest: „składamy Ci dzięki za Ciebie samego” (Reguła niezatwierdzona, 23), następnie składa dzięki Bogu za dar stworzenia, przeznaczenia do przyjaźni z Nim, za dar Wcielenia i Odkupienia, za powtórne przyjście Pana na końcu czasów. Franciszek swe dziękczynienia składa Ojcu – Najwyższemu Dobru przez Jezusa Chrystusa. Jedynie bowiem Odkupiciel może złożyć Bogu należne dziękczynienie.
